Presheva në disa Shkrime dhe Udhëpërshkrime

Hekurudha Vranjë-Preshevë është e hapur, sikur që është e njohur në pranverë të vitit 1888. Nëpër viset që kalon hekurudha prej kufirit turk deri në Shkup nuk janë aq tërheqëse. Udhëtari, së pari kalon nëpër luginën e lumit Binaç, e cila në jug kufizohet me malin Rujan (970m). Pastaj hekurudha vazhdon në jug, lë pas në lindje malin Kosharnik (950m). Pastaj hekurudha vazhdon në jug, lë pas në lindje malin rujan, ndërsa në perendim Karadakun dhe më pastaj kalon nëpër luginen e Moravës dhe Banjkës. Mali Rujan nuk është i lartë, por Karadaku ngritet deri më 1.593m. Mali i Karadakut është i dendur dhe nëse shikohet nga hekurudha duket shumë i gjallë dhe i bujshëm. Majet në veri janë më të ulëta (1011m), ndërsa në jug janë më të larta (1552m e 1535m).

Gjatë udhëtimit u takova me arbanasë, turq, e serbë, me të cilët bisedova gjatë për këtë vise. Të parin që e pyeta ishte nga Bilaçi dhe në mesin e arbanasve, nuk ishte arbanas por fliste gjuhen shqipe. Atëherë nuk është për t`u çuditur kur udhëpërshkruesi Han thotë dhe shkruan se në fshatin Bilaç jetonin “bullgarë” dhe “arbanasë”.

Lugina nëpër të cilën kalon hekurudha Vranjë-Shkup është shumë e gjërë. Ajo i afrohet malit në lindje deri në Tabanovc, ndërsa në perendim mbetet larg nga Karadakut. Para dite pamja e malit është shumë pjellore, por nuk punohet sa duhet. Një bashkëudhëtarë më tregon se këto vise janë të banuara me shqiptarë: Osllara, Shoshaja, Gare, Kurbali, Gruhali, Strazha, Ljojani, Vaksinca, Belanovci, Sllupçani, Opaja, Llopati, Orizare dhe Presheva.

Në stacionin hekurudhorë të Preshevës më ra në sy se kishte më shumë binarë dhe binarë kthyese të hekurudhës. Si duket Porta e kishte zgjedhur stacionin e Preshevës për bazë në rast të luftës me Sërbinë. Me ndihmn e kësaj hekurudhe do të mund Turqia te Presheva të mbledhë ushtrinë kundër Sërbisë.

Menjëherë pas Preshevës, hekurudha kalon nëpër çukark, ku gjendet bifukacioni i Detit të Zi dhe Detit Egje, edhe pse këtë udhëtari nuk e vëren nga treni. Në veri rrjedh Moravica kah Morava, në realitet kah Danubi, në jug rrjedh Banja kah Vardari në Detin Egje.

Banorët e çukarkës vërtetojnë se në breg e që shihet në jug-perendim të fshatit ishte vendosur shatori i sulltan Muratit, kur shkoi për në Kosovë. Sipas udhëpërshkruesit Han në Tabanovc jetojn arbanasit. Udhëpershkime të vitit1890

Presheva siç është e njohur që nga kohërat e vjetra është e vendbanim-qytezë. Gjithashtu edhe pas rënies së Preshevës nën sundimin turk më 1455, ajo mbetet qytezë. Më 1489 Presheva është qendër e vilajetit. Edhe më vonë mbetet dhe mban funksionin e vendbanimit-qytezë, më shumë si kasaba dhe pallankë.

Në fundë të shekullit XIX kazaja e Preshevës (turqisht Preshova) në pikëpamje administrative ishte në kuadër të Sanxhakut të Prishtinës, në përbërje të vilajetit të Kosovës.

Në krye të kazasë së Preshevës kishtë qenë kajmekami ( kryeprefekti i rrethit). Ai quhej Ihsan-Beg. Kazaja e Preshevës kishte organet e pushtetit, kuvendin (meclis), gjyqin e shkallës së parë për punët e qytetarëve, drejtoratin e financave, komisionin për regjistrimin e tatimit (vergi), ofiqarinë, këshillin arsimor, filijalën e bankës bujqësore, shërbimin tatimor, drejtoratin e borxheve të përgjithshme, administratën komunale, administratën e rezhisë.

Kasaba Preshova ishte qendër e kazasë. Qyteza kishte 3 mahalla, 600 shtëpi. Si kaza Preshova kishte 122 fshatra (kura) në realitet 6.958 shtëpi (hane). Kazaja kishte popullatë muslimane dh të tjerë, 22.224 meshkuj (zeker), 20.024 femra (inassi) që gjithsej ishin 42.248 banorë.

Në Preshovë kishte 600 shtëpi, 2 xhamia, 1 godinë shteti, 1 qendër telegrafike e postare, 1 stacion të policisë, 1 depo për dhjetëshen (osur), 1 banjo komunale publike (hamam) e të tjerë. Në brendi të kazasë së Preshovës kishte rreth 500 dyqane, disa stacione (istasyon), 1 shkollë tetëvjeçare (rusdiye), 13 xhamia, 3 xhamia të vogla (mesxhida), në vend ka 2 shkolla muslimane “sibjan” me 364 nxënës dhe 4 shkolla te tjera “sibjan” me 138 nxënes.

1. Emri Preshova sipas mendimit të autorit vjen nga fjala turqishte që do të thotë: “Presh” (presh, bot. Allium porrum) dhe “ova” (fushë); fushë e preshëve. Nga Skender Rizaj, Kazaja e Preshevës gjatë viteve 1896/97.

Ardhja e ushtrisë turke në Kosovë, sipas disa burimeve behët nëpër Moravë e që e perjashton Kaçanikun. Në rrugën e ushtrisë turke Qustendil-Kosovë, kur përmendet Morava, atëherë saktë mund të dihet marshuta e ushtrisë turke. Edhe diç tjetër, princi Llazar nuk deshi që ta presë ushtrinë tuke në Kosovë, por Kosovën dhe shtetin e vet deshi ta mbrojë diku në mes të Moravicës dhe Rekës së madhe. Kështu gjatë viteve 1389-1454 rruga përgjatë Moravicës deri në Novo Bërdë ishte skenë e përleshjeve të shpeshta të këtyre dy ushtrive.

Beteja e parë më 1389 në mes të ushtrive, turke dhe serbe që ishte hyrje e Betejës së Kosovës saktë nuk dihet ku ndodhi. Mirëpo, ky vend do të ishte diku para Moravës, në hyrje të luginës së Moravicës, ndoshta aty ku në hartën e Shtabit gjeneral është shënuar Kula-Han ( në rrugën prej Kumanovës në Moravë) ose vetë në luginën e Moravicës, te Presheva, e cila përmendet qysh prej kohërave të lashta dhe përmendore të ndryshme dhe në të cilën edhe sot gjenden mbeturinat e jetës arkaike. Më këtë betëjë prej 1389 në luginën e Moravicës, princi Llazar humbi Anamoravën e Vranjës.